Farriin: Daadmadheedh
FG. Maqaalkan waxaan qoray Gu’gii 2016
Mahad Alle ka dib, horta taariikh uu lee yahay Gobolka Daadmadheedh uma socdo in aan ka sheekeeyo, balse waxa aan sidaa waa baaq, farriin iyo wax aan la dhaadanayn in aan soo bandhigo . Runtii anigu waa aan yaabay kolkii aan arkay layaabka ka jira Gobolka Daadmadheedh, waxa se layaab igu sii ridday kolkii aan arkay dad aan la yaabkan jira aan la yaabannayn! Sow taasi iyana waxa lala sii yaabo ma aha? Reer Daadmadheedh waxa la moodaa in ay og yihiin xaaladda ka jirta gobolkooda balse ay ka indho qarsanayaan xaqiiqda jirta. Sow sidaa ma aha? Ma war ina seeggan ayaa jira talow? Xaqiiqdu waa maya. Haddaba inta aanan u gudbin layaabka jira bal aan guud maro Gobolka Daadmadheedh sida uu ahaan jiray iyo sida uu hadda yahay.
Guud-Mar (Overview):
Daadmadheedh waa gobol taariikh dheer leh. Waa gobol leh ilbaxnimo qaddiimi ah. Waa gobol ku suntan taariikhda halgankii gobonimo-doonka sida Ururkii Xisbi-laah (Laan-mullaaxo-1956). Waa gobol baal dahab ah kaga jira halgankii SNM. Waa gobol leh ciid dihin iyo cuud intaba (cad iyo caano). Daadmadheedh waxa uu hodan ku yahay khayraad dabiiciya sida beeraha iyo shiidaalka. Waxa uu waayadii hore caan ku ahaa bulsho leh hal-abuurnimo, hal-karaannimo,iyo hal-adeygnimo wax soo saar. Gobolkani waa gobollada ugu baaxadda weyn Somaliland. Marka gobolkada dalka la eegayo waxa uu ku jiraa kaalinta labaad. Bedka/baaxadda uu ku fadhiyaa waa 7463km². Waxa uu xad la leeyahay saddex gobol oo Somaliland ah iyo gobol ku sheegga Jarar ee ismaamulka Itoobiya. Waxa uu ka kooban yahay 60 tuulo iyo afar degmo. Carruur iyo cirroolaba, bulshada ku nool waxa lagu qiyaasaa in ay tiro ahaan ay kor u dhaafayaan boqol kun oo qof (100,000).
Dulucda:
Haddaba 60-dan kaas tuulo, 4-taa degmo iyo 100-kaa kun ee qofba waxa ay ku nool yihiin noolol aad u cakiran oo aad looga xumaado. In uun qofkii dareen leh, damiir leh, dadnimana ay ku jirtaa kolka uu arko marxaladdan jirta waxa ay ku reebaysaa anfariir iyo naxdin aad u weyn. Dad iyo dal walbaaba waxa uu ubadkiisa iyo kuwo ay dhali doonaan jecel yahay in uu uga tago dhaxal iyo horumar ay ku noolaadaan. Maanta wadamada horumaray waxa ay ku xisaabtamaan sidii ay u hirgalin lahaayeen qorshe loogu talagay 100-ka sanno ee soo socda, kaas oo ah mid ay intifaacsan doonaan ubadkoodu. Afrikaanku iyaguna sidoo kale maanta waa ay ilbaxeen oo waa ay ku guuleysteen fulinta qorshahaas iyo hirgalintiisa. Somaliland marka ay tahay maadama aanay jirin dawlad awood iyo dhaqaale leh, oo fulin kartaa mashruuc wax-dhigasho mustaqbaleed oo jiilka danbe loo dhigaa, dadku waa uu tashaday. Waxaa gobol walba u guntaday dadkii u dhashay oo wax ayay qabsadeen qaarna immin ka ayay wadaan ama fahmeen. Waxa jira kuwo ka maarmay gacan-qabasho dawladeed. Iyaga ayaa is abaabulay oo buuxiyay dhammaan gal-daloolooyinkii jiray. Reer Daadmadheedh se ma uma maleynaysaa in ay ku jiraan gobolladaas is abbaabulay ee wax qabsaday? mise wali gamcaha ayay hoos haystaan dawladda iyo dad aan dhaamin?.
Xaqiiqadu waa bad-yaal umana baahna in la tilmaamo. Daadmadheedh waxa ka jira arrimo ay midiba mid ka daran tahay. Haba yaraato e kama jiraan baahiyaha aasaasiga ahaa. Baahiyaha aasaasigu waa seeska ay bulsho ka dhisanto taas ayaana kuu caddeynaysa xaaladda maanta jirta guud ahaan Gobolka Daadmadheedh. Waxa la sheegaa in aanu gobolkani lahayn aabe iyo adeer daryeela oo ka dhiidhiya xaaladaha qalafsan ee waagan ku gadaaman. Oodweyne sida uu maanta yahay 1991-kii ayuu ka wacnaa!. Ma jiro caafimaad tayo leh, waxbarashadu waa la mid, fayo-dhawr ma jiro, biyuhu waa qaliil, laydh, laami iyo isgaadhsiinna haba sheegin. Dawlad wax qabataa ma jirto, cuqaal wax darista lama hayo, maamul-xumadu waa meheraddooda. Xaqiiqduna sidaa weeye; aan se wax idiinka iftiinsho, mid midna aan u soo qabto bal.
Gobolka Daadmadheedh Ma laha caafimaad tayo leh, oo hooyada foolata inta Burco lagu sii wado ayay badhkood dhintaan (geeridu se waa xaq dayac baa se jira). Miyaad ila yaabi doontaan haddaan idhaahdo mar marka qaar ayaa dhiig-joojin laga waayaa Oodweyne. Maalinba waxa magaalooyinka ka yimaada qaar dhakhaatiir sheegta ka dibna dadka lacag ka gurta. Yaab! Anigabaa arkay oo burco inta aan tagay ayaan arkay nin oodweyne maalin yimid oo dhakhtar lagu sheegaayo. Ninkanoow illeyn dhakhtar iyo caafimaad waxba kama taqaanid. Kolkii aan arkay isagoo suuqa alaabo ku iibinaya anoo u haysta inuu dhakhtar yahay ayaa dadkii marka aan waydiiyay dhakhtarkani halka uu ka hawl galo, waa la ila yaabay! Waana la igu qoslay. 😂
“Waar orod dhakhtar lahaane, ma isagaa waligiiba caafimaad bartay” ayaa la igu yidhi. Waa aan yaabay oo waxa la ii sheegay in ay jiraan dad badan oo habkan ku shaqaysta, oo bahda caafimaadkana loo yaqaannaa! Waxa aan is waydiiyay su’aal ah “tallow kuwa kale ee idiin yimaadaana ma sidan ayay ugu qadhaabtaan caafimaadka?”. kollay haa oo waxaan arkay qaar yidhi ilmo yar oo lix jir ah ayaa laga helay “Tayfoodh iyo dhiigkar”…
Waxa jira dad badan oo u dhashay Gobolka Daadmadheedh misana aaminsan in uu haatan gobolkooda uu ka socdo horumar aad u ballaadhani sida gobollada kale e dalka, bal se waa war aan jirin arrinkaasi. Runtu waxa ay tahay Gobolka Daadmadheedh waa gobolka ugu liita Gobollada Soomaaliland, sababta oo ah waa uu ka dayacan yahay dhan walba oo la eego. Waxaana dayacay marka koobaad waa dadkiisii oo noqday dareen-lawayaal aan wax ba dhaadanayn, marka labaad na waxa dayacay waa dawladdii oo gabtay wixii xaq iyo xuquuq loogu lahaa.
Daadmadheedh haddii uu waayadii hore ku suntaana waxbarasho tayo leh oo uu dalku ku soo hiran jiray,sidii ma aha maanta oo waa laga haajiraa. Ardayda ka soo baxda Gobollada Gabiley iyo Caynabo iyo ardayda ka soo baxda Oodweyne inta ay cirka iyo dhulku ay isku jiraan ayay iyaguna isku jiraan, sabab dheh! Dadka u dhashay Caynabo iyo Gabiley kama dhaqaale badna oo kama caqli badna dadka u dhashay Oodweyne, bal se waa ay ka tamar badan yihiin oo qudha. Tamartaasi na waa ta la isku dhaaafay ee lagu kala tis-qaaday waagan. Dugsiyada ka jira guud ahaan Gobolka Daadmadheedh waa kuwo la kadeedan oo qudha manhajka xuub-caarada ah ee ka sokow tayo-la’aantiisa ay Reer Galbeedku inoo soo mal-maluuqeen. Guud ahaan Gobolka ma jiraan goobo kale oo ay ardaydu ka helaan waxbarashadii kale ee aqoontooda kaabaysay, ma jiraan goobo Private ah oo ay ka bartaan luuqadaha, kumbuyuutarrada iyo wixii la halmaala. Taas oo dhaxal siisay in ay noqdaan buug buug sita. Waa ayaan-darrada jirta e maxaa loo waayay qof gobolka u dhashay oo sameeya goobo waxbarasho oo tayo leh? Maxaa loo waayay cid u hawl gasha ardaydan baaxaada-dageysa? Maxaa sidan ubadka iyo ardayda loogu eegayaa tolow? Anigu ma aan garan xaalku si uu yahay, walow haddana ay tahay markii ugu horeysay ee Oodweyne laga furay goob jaamacadeed, goobtaas oo ah laan ka mid ah Jaamacadda Burco haddana wali waxa jira boqolaal arday oo jooga gudaha Oodweyne kuwaas oo tahli kari waayay in ay iska bixiyaan lacagta fiiga jaamacadda dhaqaale la’aan awgeed, iyaga oo caleenta cagaaran la daris noqday! Ma xaqbaa in ay dadka wax haystaa un in ay wax bartaan? Dan-yarta yaa u maqan iyaga oo Illaahay ka sokow lagu eegayaa? Maxaa loo waayay cid iyo ciidan dhaliinyaradaa u gurmata mise xaalku waa qawda maqashii waxna haw qaban?.
Sabaanka hagaagey
Barwaaqada hoortay
Daruur iyo heego
Waxaa hogol gaaxsan
Hadhaysay dushayda
Harooyinka buuxa
Hoobaanta bislaatay
Haraaciga daadka
Caleenta hiraysa
Indhaa halacdooda
Hibaaqiyo laaca
Naftayda hankeeda
Waxay hibanayso
Haddii wedku daayo
Inay heli doonto
Anaa huba taas
Gobolka Daadmadheedh waxa ka jira biyo la’aan aad u badan wallow immika ceel riig gacanta lagu hayo haddana waa lagama maarmaan in deegaanka laga soo saaro biyo ku filan guud ahaan bulshada ku nool Gobolka Daadmadheedh. Waddadii waa ay istaagtay oo reer Oodweyne iyagaan u diyaar ahayn in waddo dhistaan oo ay ka qayb qaataan dhismaha wadadaas, waayo ciddii wax qabsata ama dhaqdhaqaaqda ayuun baa ay dawladduna wax la qabataa, taas canaanta waxa leh waa dhammaan bulshada reer Oodweyne.Sow sidaa ma aha? Isgaadhsiintu iyadu waa meel aanay oolin iyo meel ay suququl ku tahay, taasna waxa kuu caddeynaysa shirkadaha Gobolka ka jiraa waxa ay la soo yuururaan adeegga 2G-ga oo xawaare la’aan ah, xagga gobollada iyo tuulooyinka kale ay marayaan adeegga 4G (adeegga korontaduna waa la mid). Miyaanay taasina kaaf iyo kala dheeri ahayn? Waxa gobolka ka jira maamul xumo iyo madax la’aan. Waxaa ba la moodaa in uu Oodweyne habaar kaga dhacay dhanka madaxda iyo odayada! Tallow ma jirtaa meel laga soo iibsado odayada iyo madaxda Reer Daadmadheedh haka soo iibsadaane? Xaqiiqdu waxa ay tahay ma jira masuul sare iyo mid hoose toona oo ka soo toosa gudaha gobolka, balse waxa ay intaas meeraysanayaan Hargeysa iyo meel aan loo dirin. Taasi waa ayaan-darrada ina haysa! Allow faraj khayr leh noo fur.
Waa ay jiraan dad jecel in ay wax u qabtaan dhulkooda bal se waa dhif iyo nadir inta la arkaa. Isku soo wada duub, Gobolka Daadmadheedh waxa uu ku jiraa xaaladdii iyo xilligii ugu xumaa ee uu soo maro tan iyo abid. Waana uu kaaca-kufayaaa wali ma hayo cid gacan qabata Illaahay ka sakow. Qofkii u haystay in uu horumar ku jirana waxa uu ahaa mid hadraaya. Qayrkaa ka hadh waa habaar ee Reer Daadmadheedh waxa la gudboon in ay deegaankooda u soo jeestaan oo ay naftooda u huraan, wada tashadaan, tartan ayaa lagu jiraaye waa in ay tartamaan, oo arrin, awood iyo adduun ay mid un ay la yimaadaan. La kala dheeree se orod ma aha ee waa in la ogaadaa wacyiga iyo wakhtiga jira.
Goobaha lagu kaftamo Reer Daadmadheedh laab-garaac iyo faan ayuun bay ku hayaan ee xaqiiqda ha loo soo dago runtana ha la isku sheego. Haddii ay dawladdii hagratay ma aha in ay duryamaan un bal se waa in ay wax qabsadaan. Qurba joogta Gobolka Daadmadheedh malaha afka un bay ka yihiin deegaanka ee ma aaminsanna in uu dhulkani yahay dhulkoodii. Waxa aanu qurba-joogta ugu dhaaranaynaa in ay deegaanka leeyihiin ee iyaguna ha soo dhistaan oo ha muuqdo waxqabadkoodu. Maanta waa la og yahay in uu gobol kastaa uu kaaca-kufka kaga baxay qurba-joogtiisa, iyana kama liitaan qayrkood ee gobolkooda ha soo dhistaan hana maal gaashadaan haddii taa la waayo miyaa, dee dadka kama xigaan ee dadka kale ayaa maalgashan doona ee yaanay ka sheegan deegaanka, haddii kale se waxa noqon doonaan maahmaahdii ahayd “Dabi geesi weyni lo’na hadh u diid isna hadhsan-waa”. Kuwa qaran-joogta ahna waxaan lee yahay gobolkiinna waad aragtaan haddaad dhimanaysana dhareerka waa la iska duwaa ee waddankiina aamina oo wax ka qabsada waxna u qabta . Allow adigu noo gargaar..
ALLAA MAHAD LEH
W/Q: Sayid Maxamed Cumar (Darwiishka)
Oodweyne, Somaliland
Tel: 252-63-4381712
Email: awdaahir2050@gmail.Com
Sayid Maxamed Darwiishka 
Leave a comment